قرآن كريم در آيات متعددي، با تعبيرهاي گوناگون، درباره شفاعت سخن گفته كه برخي از آنها بر وجود شفاعت دلالت مي‏كند. پديدآورندگان «تفسير المنار» شفاعت را به معناي تسلط اراده شفاعت‏كننده بر اراده خداي متعال پنداشته و با محال شمردن آن، تمام آيات قرآن را نافي شفاعت مي‏دانند. حال آنكه شفاعت به معناي تسلط اراده شفاعت‏كننده بر اراده خداوند نيست تا لازمه‏اش تغيير علم ازلي خدا و در نتيجه محال باشد، بلكه شفاعت تشريعي، قانوني الهي است كه بر قوانين مربوط به مجازات حاكم مي‏باشد.
در اين پژوهش برآنيم تا تفسير پديدآورندگان تفسير المنار از آيات شفاعت را نقد و بررسي كنيم، بدين منظور پس از بيان دليل عقلي و مستندات قرآني ايشان، دلالت آيات بر وجود شفاعت را اثبات و ادلّه آنها را بررسي خواهيم كرد. در برخي از آيات قرآن درباره وساطت اسباب و علل طبيعي نيز شفاعت به كار رفته است، از اين‏رو، در فرجام، اين آيات را بيان و دلالتشان بر شفاعت تكويني را بررسي خواهيم كرد. روش پژوهش در اين مقاله توصيفي ـ تحليلي مي‏باشد.

شفاعت، آيات شفاعت، شفاعت تشريعي، شفاعت تكويني، تفسير المنار، تفسير الميزان.

خداي متعال در آيات متعدد قرآن كريم از شفاعت سخن گفته و پندار نارواي مشركان درباره شفاعت بت‏ها و غير آن را نفي كرده است. لسان آيات درباره شفاعت متفاوت است. در برخي آيات، خداي متعال پس از نفي شفاعت يا نفي سودمندي آن، استثنايي نيز مي‏آورد. آيا اين دسته از آيات نيز به صورت مطلق شفاعت را نفي مي‏كنند يا آنكه با توجه به استثنايي كه در آنها وجود دارد، شفاعت را با شرايطي خاص، براي برخي اثبات مي‏كنند؟ اين مقاله به بررسي نظر پديدآورندگان تفسير المنار در اين رابطه مي‏پردازد.
تفسير المنار يكي از تفاسير پرآوازه سده چهاردهم است. از اين‏رو، شناخت مزايا و كاستي‏هاي آن بايسته پژوهش و بررسي است. با وجود دقت‏ها و نكته‏سنجي‏هاي بسياري كه در اين تفسير وجود دارد و افق‏هاي نوي كه در تفسير آيات بازمي‏گشايد، متأسفانه گرايش‏هاي وهابي‏گري و ضدشيعي در آن موج مي‏زند و همين امر به شدت از عظمت آن فرو كاسته است. يكي از نمودهاي اين گرايش، اصرار پديدآورندگان المنار در نفي دلالت آيات بر شفاعت مي‏باشد.2 از آن‏رو كه شفاعت و مباحث مربوط به آن از چالش‏هاي مذهبي معاصر است و برخي پذيرش آن را با توحيد ناسازگار تلقّي مي‏كنند، نشان دادن دلالت آيات بر شفاعت و ثمربخشي آن در تحكيم اعتقادات صحيح و نفي شبهات در اين زمينه از اهميت بسزايي برخوردار است.
علّامه طباطبائي در تفسير آيات مربوط به شفاعت و در بحث مستقلي كه ذيل آيه 48 سوره «بقره» درباره شفاعت دارد، به مطالب تفسير المنار درباره شفاعت نيز نظر داشته و مدعاي پديدآورندگان آن مبني بر نفي شفاعت در تمام آيات را نقد كرده است؛3 ولي به صورت مشخص دسته‏بندي پديدآورندگان المنار از آيات
شفاعت و سخنان آنان در عدم دلالت قرآن بر شفاعت را نقل نمي‏كند. در تفاسير موضوعي و كتاب‏هايي كه به صورت مستقل شفاعت را بررسي كرده‏اند، به طور خاص ديدگاه تفسير المنار بررسي نگرديده است. بنابراين، طرح ديدگاه پديدآورندگان تفسير المنار درباره دلالت آيات و نقد آن به صورت مستقل امري ضروري است.
شيوه بحث نوشتار حاضر اين‏گونه است كه پيش از پرداختن به معني و حقيقت شفاعت، به اصل نفي يا اثبات آن از منظر آيات قرآن پرداخته‏ايم؛ چراكه به نظر ما اثبات اصل دلالت يا عدم دلالت آيات بر وجود شفاعت بر بحث از حقيقت آن مقدم است؛ زيرا اگر اثبات شود آيات دلالتي بر آن ندارد بحث از حقيقت شفاعت قرآني بي‏معناست و اگر دلالت آيات بر شفاعت اثبات شود، به فرض اگر نتوانيم به معناي صحيح شفاعت دست يابيم مجوزي براي نفي آن نداريم و اتفاقا يكي از اشتباهات پديدآورندگان المنار همين است كه ابتدا براي شفاعت معنايي نادرست تصوير كرده و سپس در پي بررسي آيات برآمده‏اند.
تذكر اين نكته لازم است كه ما در اين بحث به روايات مربوط به شفاعت و نيز آياتي كه در آنها لفظ شفاعت وجود ندارد ولي به استناد روايات بر شفاعت تطبيق شده است نمي‏پردازيم.4 و از سوي ديگر، هرچند مطالب تفسير المنار تنها معطوف به شفاعت در روز قيامت است و اطلاق اين واژه نيز انصراف به آن دارد، ولي در برخي از آيات به وسائط در عالم تكوين هم شفاعت اطلاق شده است و براي تكميل بحث در پايان مقاله آيات دال بر آن را بررسي خواهيم كرد. گو اينكه هر چه پيش از بحث شفاعت تكويني مطرح كرده‏ايم در رابطه با شفاعت تشريعي مي‏باشد.

شفاعت يكي از اصول اعتقادي مسلّم اسلامي است و اصل آن مورد پذيرش تمام فرقه‏هاي مسلمانان مي‏باشد. آنچه بر آن اختلاف است مسائلي از اين قبيل است: آيا شفاعت براي رفع عقاب است يا براي ارتقاي درجه يا هر دو؟ آيا مرتكب گناه كبيره مشمول شفاعت مي‏گردد يا نه؟5 شافعان چه كساني هستند؟ و غيره.
فقيه و متكلّم برجسته شيعه سيدمرتضي علم‏الهدي در اين‏باره مي‏نويسد: «امت اسلام اتفاق دارند كه شفاعت پيامبر اكرم ـ صلي‏اللّه عليه‏وآله ـ در حق امتش مورد پذيرش واقع مي‏شود.»6 طبرسي مفسّر نامور شيعه نيز مي‏گويد: «امت اسلام بر اينكه شفاعت پيغمبر اكرم ـ صلي‏اللّه عليه‏وآله ـ در نزد خداوند مقبول مي‏افتد، اتفاق‏نظر دارند، گو اينكه در كيفيت آن (و اينكه براي رفع عقاب است يا ترفيع درجه) اختلاف دارند.»7
جرجاني از متكلمان بزرگ اهل‏سنّت مي‏نويسد: امت بر ثبوت اصل شفاعت مقبول پيامبر اكرم ـ عليه الصلاة والسلام ـ متفقند.8 ايجي، ديگر متكلم بزرگ اهل‏سنّت نيز مي‏نويسد: «اجمع الامة علي اصل الشفاعة.»9 ابوحيان اندلسي مفسّر بزرگ اهل‏تسنن از كتاب المنتخب نقل مي‏كند كه: «اجمعت الامة علي ان للمحمّد ـ صلي‏اللّه عليه‏وآله ـ شفاعة في الاخرة.»10 بنابراين، اصل شفاعت مورد اتفاق مسلمانان است، گو اينكه در برخي خصوصيات آن اختلاف‏نظر وجود دارد.
المنار11 و اصل شفاعت
عبده و رشيد رضا برآنند كه شفاعت به دليل عقلي امري محال است و آيات قرآن نيز آن را انكار مي‏نمايند. البته پديدآورندگان المنار روايات دال بر شفاعت را انكار نمي‏كنند و آن را به استجابت دعاي پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آلهدر روز قيامت معنا مي‏كنند.

عبده شفاعت را به گونه‏اي تصوير كرده كه لازمه پذيرش آن تغيير اراده خداي متعال و در پي آن تغيير علم الهي است و به دليل آنكه علم الهي تغييرناپذير است پذيرش شفاعت در دادگاه الهي را امري محال معرفي مي‏كند. وي در اين‏باره مي‏نويسد:
حاكم عادل شفاعت را نمي‏پذيرد، مگر آنكه علمش نسبت به آنچه اراده كرده يا بدان حكم كرده تغيير كند. مثلاً، اگر اراده كرده بود كسي را مجازات كند و يا فرماني را صادر كرده بود، در صورتي اراده بر مجازات و يا فرمانش تغيير مي‏كند كه بفهمد اشتباه كرده و آن كس را كه مي‏خواسته مجازات كند مجرم نيست و يا حكمي كه صادر كرده خلاف مصلحت بوده است. ولي حاكم مستبد و ظالم شفاعت كساني را كه در نزدش تقربي دارند مي‏پذيرد، در حالي كه مي‏داند كه پذيرش آن ظلم است و عدالت خلاف آن را اقتضا مي‏كند ولي مصلحت ارتباطش با شفاعت‏كننده را بر عدالت برتري مي‏دهد و هر دو شفاعت مزبور بر خداوند محال است؛ چراكه اراده خداي تعالي به حسب علم الهي است و علم خداي متعال ازلي و تغييرناپذير است.12

عبده و رشيد رضا برآنند كه تمام آيات قرآن نافي شفاعت مي‏باشد. ايشان آيات شفاعت را در سه دسته قرار داده‏اند:
الف. آياتي كه شفاعت را به صورت مطلق نفي مي‏كنند؛ مثل آيه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَنفِقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاكُم مِن قَبْلِ أَن يَأْتِيَ يَوْمٌ لاَّ بَيْعٌ فِيهِ وَلاَ خُلَّةٌ وَلاَ شَفَاعَةٌ... .»(بقره: 254)
ب. آياتي كه سودمندي شفاعت را نفي مي‏كنند؛ مثل آيه «فَمَا تَنفَعُهُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِينَ.» (مدّثر: 48)
ج. آياتي كه با تعابيري همچون «إِلاَّ بِإِذْنِهِ» (بقره: 255) و «إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَي» (انبياء: 28) شفاعت را نفي مي‏كنند.
عبده پس از دسته‏بندي آيات شفاعت مي‏گويد: برخي دسته سوم را بر دسته اول و دوم حاكم مي‏دانند و نتيجه مي‏گيرند كه از نظر قرآن شفاعت به اذن خداوند امري ممكن قلمداد گشته است. ولي برخي برآنند كه بين اين دو دسته آيات تنافي نيست تا يك گروه را حاكم بر ديگري بدانيم؛ زيرا استثنا به اذن و مشيت الهي شيوه‏اي است كه قرآن در مقام نفي قطعي به كار برده است. اين استثنا مشعر به اين نكته است كه آنچه پيش از استثنا بيان شده به مشيت الهي است و نه خارج از حيطه قدرت او. به عنوان مثال، خداوند مي‏فرمايد: «خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ إِلاَّ مَا شَاء رَبُّكَ» (هود: 107) تعبير «إِلاَّ مَا شَاء رَبُّكَ» مي‏رساند كه خلود كفار در آتش به مشيت و اراده خداست و اين‏گونه نيست كه با اين حكم، ديگر براي خداوند قدرت بر عدم خلودشان نباشد. عبده پس از بيان فوق نتيجه مي‏گيرد كه در قرآن نص قطعي در وقوع شفاعت نداريم.13
رشيد رضا پس از بيان دليل عقلي عبده بر نفي شفاعت مي‏نويسد: (قال شيخنا) فماورد في اثبات الشفاعة يكون علي هذا من المتشابهات.14 مقصود از «ما»ي موصوله در عبارت مزبور، روايات بيانگر شفاعت است و نه آيات؛ چراكه وي ـ همان‏گونه كه ذكر شد ـ تمام آيات را نافي شفاعت مي‏داند. نيز ذيل آيه‏الكرسي به سخناني كه نقل شد اشاره كرده و به صراحت مي‏گويد: در آنجا گفتيم كه روايات بيانگر شفاعت از متشابهات است.15 اشاره وي در آنجا به روشني مقصودش از ماي موصوله در اين عبارت را مشخص مي‏كند.16
عبده ذيل آيه «اللّهُ لاَ إِلَـهَ إِلاَّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لاَ تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلاَ نَوْمٌ لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ مَن ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ... .» (بقره: 255) به سخنان پيشين خود درباره آيات شفاعت اشاره كرده مي‏گويد: قبلاً گفتيم كه چنين استثنايي (الا باذنه) براي تأكيد نفي است و به اين صورت، بين آياتي كه شفاعت را بدون استثنا نفي مي‏كنند و بين آياتي كه در آنها اين استثنا است، جمع مي‏كنيم و نيز گفتيم: رواياتي كه شفاعت را طرح كرده‏اند از متشابهات‏اند و شيوه سلف و خلف در قبال آنها يكسان نيست. پس يا معناي شفاعتي را كه در روايات مطرح شده به خداوند واگذار مي‏كنيم يا آن را بر دعايي كه خداوند به دنبال آن آنچه را در علم ازلي‏اش بود انجام مي‏دهد، حمل مي‏كنيم و قطع داريم كه شافع علم خدا را تغيير نداده و اثري در اراده حق نخواهد گذاشت. و چون خداوند به دنبال دعاي بنده‏اش آنچه را كه در علم ازلي خود سبقت گرفته بود محقق مي‏سازد، كرامت خداوند نسبت به وي آشكار مي‏شود.17 رشيد رضا پس از بيان كلام عبده مي‏نويسد: «و بهذا فسر الشفاعة شيخ الاسلام ابن تيميه.»18

عبده و رشيد رضا تصويري نادرست از شفاعت داشته و آن را با دليل عقلي رد كرده‏اند. ما نيز شفاعت بدان معنا را مردود مي‏دانيم. شفاعتي كه مستلزم تغيير اراده خداوند و روشن شدن مصلحتي براي خداست قطعا امري پذيرفتني نيست. ولي اين تصور غلط از شفاعت چه ارتباطي با معناي صحيح آن دارد؟ آنچه مهم است بررسي آيات قرآن است و اينكه آيا شفاعت را مطلقا نفي نموده‏اند يا آنكه براي افرادي حق شفاعت قايل مي‏باشند؟ پس از اثبات وجود شفاعت در قرآن بايد به اين مسئله پرداخت كه معناي صحيح آن چيست و قطعا بايد آن را به گونه‏اي معنا كرد كه به معناي حاكم كردن اراده شفيع بر اراده خداوند نباشد. آري، اگر بدون دخالت پيش‏فرض‏ها و علايق آيات قرآن را بررسي كرديم و از تأمّل در آيات و كاربست ضوابط عقلايي در فهم متون به اين نتيجه رسيديم كه از نظر قرآن شفاعت برخي از انسان‏ها با شرايطي خاص پذيرفته شده است بايد تلاش كنيم تا بفهميم مقصود از شفاعتي كه قرآن براي برخي اثبات كرده چيست و اگر فرضا نتوانستيم با در نظر گرفتن ديگر آيات و قرائن مختلف لفظي و عقلي به نتيجه خاصي برسيم، اين امر مجوزي براي نفي شفاعت و يا حمل آن بر معنايي كه هيچ قرينه‏اي بر آن نداريم نمي‏شود، بلكه بايد بگوييم: قرآن چنين امري را مطرح كرده، ولي من معناي صحيح و مقصود از آن را نمي‏دانم. بنابراين، تصوير غلط پيشين را نبايد در فهم آيات دخالت داد و به دنبال آن در پي نفي شفاعت بود، اگر ديديم برخي از آيات قرآن مثبت شفاعت است بايد متوجه شويم كه تصوير ما از شفاعت درست نيست و تلاش براي دست‏يابي به مقصود خداوند ضروري است و اگر نتوانستيم به معناي مقصود از آن برسيم، نمي‏توانيم جهلمان را مجوزي براي نفي اصل شفاعت قرار دهيم.

آيات مرتبط با شفاعت، از حيث اثبات و نفي شفاعت، بر سه دسته‏اند:

اين آيات خود به چند دسته قابل تقسيم هستند:
الف. آيات نافي مطلق شفاعت: مانند آيه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَنفِقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاكُم مِن قَبْلِ أَن يَأْتِيَ يَوْمٌ لاَّ بَيْعٌ فِيهِ وَلاَ خُلَّةٌ وَلاَ شَفَاعَةٌ وَالْكَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ.» (بقره: 254) ظاهر اين آيه شريفه آن است كه در روز قيامت هيچ‏گونه شفاعتي وجود ندارد.
ب. آيات نافي شفاعت از كافران و بت‏پرستان: بت‏پرستان بت‏ها را شفعيان خويش در نزد خداوند مي‏پنداشتند. خداوند اين پندار آنان را چنين بيان مي‏كند: «وَيَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَ يَضُرُّهُمْ وَلاَ يَنفَعُهُمْ وَيَقُولُونَ هَـؤُلاء شُفَعَاؤُنَا عِندَاللّهِ... .» (يونس: 18)
خداوند در برخي آيات، شفاعت اين شفعيان پنداري را نفي نموده و بيان مي‏كند كه براي كافران شفيعي نخواهد بود؛ مانند آيه «وَلَمْ يَكُن لَّهُم مِن شُرَكَائِهِمْ شُفَعَاء وَكَانُوا بِشُرَكَائِهِمْ كَافِرِينَ»(روم: 13)؛ و براي آنان از شريكانشان ـ بتان ـ شفعياني نباشد، و به شريكانشان كافر شوند. آيه ذيل نيز جزو همين دسته آيات مي‏باشد: «هَلْ يَنظُرُونَ إِلاَّ تَأْوِيلَهُ يَوْمَ يَأْتِي تَأْوِيلُهُ يَقُولُ الَّذِينَ نَسُوهُ مِن قَبْلُ قَدْ جَاءتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ فَهَل لَّنَا مِن شُفَعَاء فَيَشْفَعُواْ لَنَا أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَيْرَ الَّذِي كُنَّا نَعْمَلُ قَدْ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَفْتَرُونَ» (اعراف: 53)؛ آيا جز تأويل آن ـ تحقق و وقوع وعده‏هاي قرآن، از رستاخيز و حساب و جزا ـ را انتظار مي‏برند؟ آن روز كه تأويل آن فرا رسد آنها كه از پيش آن را فراموش كردند گويند... آيا براي ما شفيعاني هست كه از بهر ما شفاعت كنند...؟ به راستي كه خود را به زيان افكندند و آنچه به دروغ مي‏ساختند ـ يعني بت‏ها كه شفيعان خود مي‏پنداشتند ـ از آنها گم شد.

قرآن در يك آيه مي‏فرمايد: تمام شفاعت‏ها از آن خداوند است: «قُل لِّلَّهِ الشَّفَاعَةُ جَمِيعا لَّهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» (زمر: 44)؛ بگو: شفاعت، يكسره از آنِ خداست. فرمان‏روايي آسمان‏ها و زمين خاصّ اوست، و در آياتي چند مي‏فرمايد: جز خدا شفيعي نيست كه از مفهوم آنها استفاده مي‏شود خداوند خود شفيع است؛ مانند آيه «وَأَنذِرْ بِهِ الَّذِينَ يَخَافُونَ أَن يُحْشَرُواْ إِلَي رَبِّهِمْ لَيْسَ لَهُم مِن دُونِهِ وَلِيٌّ وَلاَ شَفِيعٌ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ» (انعام: 51) و به وسيله اين [قرآن] كساني را كه بيم دارند كه به سوي پروردگارشان محشور شوند هشدار ده [چرا] كه غير او براي آنها يار و شفيعي نيست. باشد كه پروا كنند.

برخي آيات قرآن كه نافي شفاعت غير خدايند به دنبالشان، شفاعت به اذن و مشيت خداوند را استثنا كرده‏اند و يا آنكه شفاعت ملائكه را نفي نموده‏اند، ولي با تعابيري استثنا نيز در كلام آمده است. در ادامه، مثبت شفاعت بودن اين دسته از آيات را اثبات خواهيم كرد.

همان‏گونه كه گذشت، عبده و رشيدرضا آيات همراه با استثنا را نيز نافي شفاعت غيرخدا مي‏دانند. اگر استثنا فقط با تعابيري همچون «إِلاَّ بِإِذْنِهِ»بود سخن پديدآورندگان المنار اشكال كمتري داشت. ولي با توجه به اينكه استثنا با عبارت‏هاي ديگري همچون «إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَي» و «إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ وَرَضِيَ لَهُ قَوْلاً» نيز آمده است هيچ شبهه‏اي در ظهور اين آيات در شفاعت غير خدا و موجوداتي داراي ويژگي‏هاي خاص، در دادگاه الهي باقي نمي‏ماند.
در ذيل، به برخي از اين آيات اشاره مي‏شود:
ـ «وَقَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمَنُ وَلَدا سُبْحَانَهُ بَلْ عِبَادٌ مُكْرَمُونَ... وَلَا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَي وَهُم مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ» (انبياء: 26 و 28)؛ مشركان، ملائكه را فرزندان خدا مي‏پنداشتند. خداوند پس از رد اين پندار مي‏فرمايد: بلكه (آن فرشتگان) بندگاني گرامي‏اند،... و جز براي كساني كه او بپسندد و خشنود باشد شفاعت نمي‏كنند. ظاهر اين استثنا آن است كه برخي كه خداوند آنها را مي‏پسندد، مورد شفاعت ملائكه قرار مي‏گيرند.
ـ «يَوْمَئِذٍ لَّا تَنفَعُ الشَّفَاعَةُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ وَرَضِيَ لَهُ قَوْلاً» (طه: 109)؛ در آن روز شفاعت سودي ندارد، مگر (شفاعت) كسي كه خداي رحمان به او اجازه دهد و سخن او را بپسندد. ظاهر آيه شريفه آن است كه شفاعت آنان كه از سوي خداوند مأذون باشند و نيز سخنانشان را بپسندد، مورد قبول درگاه احديت قرار خواهد گرفت.
بنابراين، آيات قرآن در نفي شفاعت غير خدا دو دسته‏اند: 1. آياتي كه مطلقا شفاعت را نفي مي‏كنند. 2. آياتي كه شفاعت افراد مأذون از جانب خداوند را ثابت مي‏كنند و تنها شفاعت غير مأذونان را نفي مي‏نمايند.
از حمل نمودن مطلق بر مقيد چنين نتيجه مي‏گيريم كه از نظر قرآن شفاعت به غير اذن خداوند امري مردود است، ولي برخي مي‏توانند به اذن خداوند از كسان ديگري كه مورد پسند خداوند هستند، شفاعت نمايند. و آيات نافي شفاعت در حقيقت، شفاعت از كفار و مشركان را نفي مي‏نمايند.
علّامه طباطبائي در مقابل ادعاي پديدآورندگان المنار كه آيات مشتمل بر استثنا را يكي از شيوه‏هاي بياني قرآن دانسته‏اند كه خداوند با به كار بردن آن در پي بيان اين امر است كه آنچه پيش از استثنا ذكر شده به مشيت خداي متعال است، آيات مربوط به شفاعت را مصداق شيوه بياني ديگري از قرآن معرفي كرده است. ايشان درباره اين شيوه بياني مي‏فرمايد: «اين شيوه‏اي رايج در قرآن است كه در آياتي يك كمال را از غير خداوند نفي مي‏كند و در آياتي ديگر آن كمال را براي خداوند اثبات مي‏نمايد و در آيه يا آيات سومي، كمال مورد نظر را به اذن الهي براي ديگران نيز اثبات مي‏كند. خداوند با اين شيوه بر اين نكته تأكيد مي‏كند كه هر چه انسان دارد از آن خدا و به مشيت اوست، و هيچ انساني هيچ كمالي را مستقل از خداوند و بدون اعطاي او مالك نمي‏باشد.»19 علّامه طباطبائي در ادامه مي‏افزايد: در آيات شفاعت نيز اين اسلوب به كار رفته است. در آياتي شفاعت به صورت مطلق از ديگران نفي شده، در آياتي شفاعت مختص خداوند شمرده شده و در برخي ديگر، شفاعت غير خدا به اذن الهي، ثابت گشته تا مشخص گردد كه شفيع در عرض خداوند نيست و شفاعت مقامي است كه خداوند به او اعطا كرده و هيچ گاه مستقل از خدا نخواهد بود.20
خداي متعال با به كارگيري اين اسلوب بياني، در حقيقت، روح توحيدي مكتب اسلام و قرآن شريف را به منصه ظهور رسانده است؛ چراكه از منظر توحيدي همه چيز وابسته به حق تعالي، بلكه عين ربط به خداوند است و بدون اين ربط هيچ چيز وجود نخواهد داشت. تنها علت هستي‏بخش خداي متعال است و ديگر اسباب و علل معدّاتي هستند كه زمينه دريافت فيض الهي را فراهم مي‏سازند. خداي متعال منبع همه كمال‏هاست. خداوند علم مطلق، حيات مطلق، قدرت مطلق و منبع هر كمالي است و هر كسي هر قدر علم و حيات و قدرت دارد از اوست و از خود هيچ ندارد. موجودي كه وجود و كمالاتش بالذات و از خود اوست خداي متعال است و غير او هر كمالي دارد از او اخذ كرده است. اختصاص كمال به خداوند در برخي از آيات و نسبت دادن آن به غير خدا در آيات ديگر با قيد «باذن اللّه» اين حقيقت متعالي را گوشزد مي‏كند كه هر كس هر چه دارد از مقام ربوبي دريافت كرده و بدون افاضه از مقام ربوبي هيچ ندارد.
نكته قابل توجه ديگر در آيات همراه با استثناي به «اذن خداي متعال» اين است كه از آيات قرآن استفاده مي‏شود هيچ حادثه‏اي در دنيا و آخرت تحقق نمي‏يابد، مگر به اذن تكويني خداي متعال و هيچ فاعلي، اعم از فاعل طبيعي و غيرطبيعي، كاري انجام نمي‏دهد جز به اذن خداي متعال. اين آيات بيانگر وجود رابطه‏اي تكويني بين حوادث عالم و اراده الهي مي‏باشد و منوط ساختن شفاعت به اذن خداي متعال نيز يكي از مصاديق اين قاعده كلي است؛ چراكه شفاعت نيز كاري است كه شافع در حق مشفوعٌ‏له انجام مي‏دهد و به دليل آنكه هيچ كاري بدون اذن و اراده تكويني خداي متعال تحقق نمي‏يابد، شفاعت نيز بدون اذن و اراده حضرت حق ـ سبحانه و تعالي ـ تحقق نمي‏يابد و در تحليل ذهن بايد پيش از شفاعت اذن خداوند وجود داشته باشد تا تحقق يابد و از اين‏رو، هيچ شفاعتي نيست، مگر بعد از اذن خداي متعال.21

بيشتر مفسّران آيات همراه با استثنا را مثبت شفاعت شمرده و در جمع بين آنها و آيات نفي‏كننده شفاعت، آيات نفي‏كننده را بر شفاعت از كافران حمل كرده‏اند. در ذيل، به ديدگاه برخي از اين مفسّران اشاره مي‏شود:

طبري درباره آيه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَنفِقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاكُم مِن قَبْلِ أَن يَأْتِيَ يَوْمٌ لاَّ بَيْعٌ فِيهِ وَلاَ خُلَّةٌ وَلاَ شَفَاعَةٌ وَالْكَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ»(بقره: 254) معتقد است كه هرچند ظاهرش عام است ولي از آن خاص اراده شده و سودبخشي هر معامله، دوستي و شفاعت در روز قيامت تنها از كافران نفي شده است.22 وي از «مَن ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ» (بقره: 255) اثبات شفاعت به اذن الهي را استفاده كرده، معناي آيه را چنين بيان مي‏كند كه خداوند مي‏فرمايد: و در نزد من هيچ كس ديگري را شفاعت نمي‏كند، مگر پيامبران و اوليا و اهل طاعت من كه به اذن من شفاعت مي‏كنند.23 نيز ذيل آيه «مَا مِن شَفِيعٍ إِلاَّ مِن بَعْدِ إِذْنِهِ»(يونس: 3) مي‏نويسد: خداوند مي‏فرمايد هيچ شافعي در روز قيامت درباره احدي شفاعت نمي‏كند، مگر پس از آنكه خداوند به وي اجازه شفاعت دهد.24 و در تفسير آيه «لَا يَمْلِكُونَ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِندَ الرَّحْمَنِ عَهْدا.»(مريم: 87) مي‏نويسد: اين كافران در روز حشر مالك شفاعت نخواهند بود در هنگامي كه برخي از اهل ايمان براي برخي ديگر در نزد خدا شفاعت مي‏كنند، مگر كساني از آنها كه در دنيا با ايمان به خدا و تصديق رسولش و اقرار به آنچه وي آورده و عمل به آنچه بدان امر كرده از نزد خداي رحمان عهدي اخذ كرده باشند.25

وي آيات مشتمل بر استثنا را مثبت شفاعت دانسته است؛ از جمله ذيل آيه «مَن ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ» (بقره: 255) مي‏نويسد: اين آيه دليل بر اثبات شفاعت است؛ چراكه فرمود: «إِلاَّ بِإِذْنِهِ» و اين استثنا دليل بر اين است كه به اذن خداي متعال براي انبيا و صالحين اجازه شفاعت خواهد بود.26

بغوي در تفسير آيه 48 بقره مي‏نويسد: «وَلاَ يُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَةٌ»يعني در حق كافر شفاعت پذيرفته نمي‏شود.27 و در ذيل آيه 254 «بقره» مي‏گويد: «وَلاَ شَفَاعَةٌ» مگر به اذن خدا.28 وي ذيل آيه 51 سوره «انعام» كه خداي متعال شفيعي غير از خود را نفي كرده مي‏فرمايد: «لَيْسَ لَهُم مِن دُونِهِ وَلِيٌّ وَلاَ شَفِيعٌ» مي‏نويسد: «و همانا خداوند در اين آيه شفاعت را براي غير خود نفي كرد با اينكه انبياء و اوليا نيز شفاعت مي‏كنند؛ زيرا ايشان شفاعت نمي‏كنند، مگر به اذن خداي متعال.»29 از اين بيان به وضوح مشخص مي‏شود كه وي آيات همراه با استثنا را مثبت شفاعت مي‏شمارد.

ميبدي آيات نافي شفاعت را درباره مشركان و كافران دانسته و آيات همراه با استثنا را مثبت شفاعت مي‏داند. وي در تفسير آيه 255 سوره «بقره» مي‏نويسد: «مَن ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ»چون كافران قريش گفتند بتان را كه «هَـؤُلاء شُفَعَاؤُنَا عِندَاللّهِ»اينان شفيعان ما هستند به نزديك اللَّه، رب‏العالمين گفت: «مَن ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ» كيست آن كس كه شفاعت كند به نزديك اللّه، مگر به دستور اللّه؟ همان است كه جاي ديگر گفت: «وَلَا تَنفَعُ الشَّفَاعَةُ عِندَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ» و قال «يَوْمَئِذٍ لَّا تَنفَعُ الشَّفَاعَةُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ» و قال: «وَلَا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَي». اين آيت‏ها دليل‏اند كه در قيامت شفاعت خواهد بود.30

ابن عطيه اندلسي نفي شفاعت و نيز نفي فايده آن را ويژه كافران دانسته و آيات قرآن را مثبت شفاعت براي برخي از اهل ايمان مي‏داند. از همين رو، ذيل آيه 254 «بقره» مي‏نويسد: «و در روز قيامت به اذن خداي متعال براي برخي حق شفاعت خواهد بود كه حقيقت آن رحمتي از جانب خداوند است و شرافتي براي كسي است كه خداوند به وي اذن داده تا شفاعت كند.»31 وي ذيل آيات «وَنَسُوقُ الْمُجْرِمِينَ إِلَي جَهَنَّمَ وِرْدا لَا يَمْلِكُونَ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِندَ الرَّحْمَنِ عَهْدا» (مريم: 86ـ87) احتمال‏هاي مختلفي را در مراد از «من» در «مَنِ اتَّخَذَ عِندَ الرَّحْمَنِ عَهْدا» و چهار احتمال در ضمير فاعلي «واو» در «لَا يَمْلِكُونَ» ذكر كرده كه بنابر تمام احتمالات، از اين آيات اثبات شفاعت را استفاده مي‏كند. اين چهار احتمال عبارت است از:
الف. مراد مجرمان كافر باشد كه در اين صورت، استثنا را منقطع شمرده و در معناي آن مي‏نويسد: «اي لكن من اتخذ عهدا يشفع له.» وي در اين صورت، مراد از عهد را ايمان معرفي مي‏كند. بنابراين احتمال، معناي عبارت اين خواهد بود كه مؤمنان مورد شفاعت واقع مي‏شوند.
ب. مراد مجرمان كافر و مسلمانان گناهكار باشد كه در اين صورت استثنا را متصل شمرده و مفاد آيه را مورد شفاعت واقع شدن مؤمنان عاصي مي‏داند.
ج. مراد از «لَا يَمْلِكُونَ»، متقين باشند كه در اين صورت، برخي از مفسّران مصداق «من» در «إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ...» را شافعين دانسته‏اند و برخي ديگر، كساني دانسته‏اند كه مورد شفاعت قرار مي‏گيرند. بنابر قول نخست، معناي «إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ...» كساني خواهند بود كه به واسطه برخورداري از اعمال صالح، بدان‏ها مقام شفاعت عنايت مي‏شود و بنابر قول دوم، مقصود آيه شريفه اين خواهد بود كه شفاعت متقين تنها شامل كساني مي‏شود كه از جانب خداوند پيماني مبني بر مستحق شفاعت بودنش اخذ كرده باشد.
د. مراد از «لَا يَمْلِكُونَ» همه مردم باشد و مقصود از «من» پيامبراكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله و مراداز شفاعت، شفاعت مخصوص آن حضرت كه با شرايطي شامل مردم خواهد شد.32
همان‏گونه كه ملاحظه مي‏شود، بنابر همه احتمالات و اقوالي كه ابن عطيه ذكر كرد، دلالت آيه مورد بحث كه همراه با استثناست بر شفاعت پذيرفته شده و دلالت آيه بر آن قطعي شمرده شده است.

وي ذيل آيه «مَن ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ»مي‏نويسد: در اين آيه تثبيت شد كه خداوند براي هر كسي كه بخواهد ـ كه ايشان پيامبران و علما و مجاهدان و ملائكه و غير ايشان از كساني است كه خداوند شرافتشان بخشيده ـ اجازه شفاعت كردن مي‏دهد و ايشان شفاعت نمي‏كنند، مگر براي كسي كه مورد رضاي خداي متعال است؛ همان‏گونه كه خداوند فرمود: «وَلَا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَي.» (انبياء: 28)33

وي پس از يادآوري استناد معتزله به ظاهر آيات نفي‏كننده شفاعت، براي نفي شفاعت از اهل كبائر مي‏نويسد: اصحاب ما اين آيات را مختص كافران مي‏دانند34 و نيز در تفسير جمله شريفه «مَن ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ» مي‏گويد: اين آيه دلالت مي‏كند كه برخي به اجازه خداوند شفاعت مي‏كنند.35

ابن‏كثير دمشقي ذيل آيه 48 «بقره» مي‏نويسد: «وَلاَ يُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَةٌ»يعني از كافران شفاعت پذيرفته نمي‏شود. همچنان‏كه آيات «فَمَا تَنفَعُهُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِينَ» (مدثر: 48) و «فَمَا لَنَا مِن شَافِعِينَ وَلَا صَدِيقٍ حَمِيمٍ»(شعراء: 100و 101) درباره كافران است.36
وي در تفسير آيه «لَا يَمْلِكُونَ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِندَ الرَّحْمَنِ عَهْدا» (مريم: 87) مي‏نويسد: ««لَا يَمْلِكُونَ الشَّفَاعَةَ»يعني براي كافران شفاعت‏كننده‏اي نيست برخلاف مؤمنان كه برخي از آنها براي برخي ديگر شفاعت كنند،... و استثنا در عبارت «إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِندَ الرَّحْمَنِ عَهْدا» استثناي منقطع است و معنايش اين است كه اما كسي كه در نزد خداي رحمان پيماني براي استحقاق شفاعتش گرفته باشد (به نفعش شفاعت مي‏شود) و مراد از عهد، شهادت به وحدانيت خداي متعال و قيام براي اداي حق آن است.»37 بنابراين، به نظر ابن‏كثير بر اساس آيه مزبور كسي كه موحد بوده و براي اداي حق آن قيام كرده باشد از شفاعت برخوردار خواهد بود.

ثعالبي ذيل آيه 87 سوره «مريم» در مراد از مجرمان كه مرجع ضمير «لَا يَمْلِكُونَ» مي‏باشد دو وجه محتمل دانسته است: نخست آنكه مراد از مجرمان تنها كافران باشد. وي بنابر اين احتمال، استثناي «إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِندَ الرَّحْمَنِ عَهْدا» را منقطع دانسته و در معناي عبارت مزبور مي‏نويسد: يعني: ولي كسي كه از نزد خداي رحمان عهدي اخذ كرده باشد برايش شفاعت مي‏شود و بنابراين احتمال، مراد از عهدْ ايمان است.
احتمال دوم آن است كه مراد از مجرمان، كافران و مؤمنان گناهكار باشد. وي بنابراين احتمال، استثنا را متصل شمرده و در بيان معناي عبارت مذكور مي‏نويسد: يعني: مگر كسي از مؤمنان گناهكار كه در نزد خداوند عهدي اخذ كرده باشد كه به نفع وي شفاعت خواهد شد.38

بروسوي ذيل آيه «مَن ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ»(بقره: 255) مي‏نويسد: خداي متعال با آوردن «إِلاَّ بِإِذْنِهِ»شفاعت را براي برخي اثبات كرد.39 وي سپس از نجم‏الدين رازي، صاحب التأويلات النجمية نقل مي‏كند كه وي مراد از استثنا را شفاعت پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله دانسته است؛ چراكه خداوند به ايشان وعده مقام محمود داده40 و مراد از آن مقام شفاعت است.41 رازي با تعيين مصداقي كه براي استثنا كرد، آيه شريفه را اين‏گونه معنا مي‏كند: پس معناي آيه اينچنين است كه چه كسي در روز قيامت در نزد خداوند شفاعت مي‏كند جز حضرت محمّد؛ چراكه به ايشان وعده شفاعت داده شده و در شفاعت از سوي خدا اذن دارند.42
بروسوي همچنين ذيل آيه سوم سوره «يونس» در بيان معناي عبارت «مَا مِن شَفِيعٍ إِلاَّ مِن بَعْدِ إِذْنِهِ»مي‏نويسد: اين عبارت مثبِت شفاعت براي كسي است كه به وي اذن داده شده است.43

لسان برخي از آيات مربوط به شفاعت، نفي فايده شفاعت است. اين آيات خود سه دسته هستند:
الف. آيات نافي فايده شفاعت به صورت مطلق؛ مانند آيه «وَاتَّقُواْ يَوْما لاَّ تَجْزِي نَفْسٌ عَن نَفْسٍ شَيْئا وَلاَ يُقْبَلُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلاَ تَنفَعُهَا شَفَاعَةٌ.» (بقره: 123) اين آيات هرچند ظاهرشان مطلق است، ولي به منظور جمع با آيات مثبت سودمندي شفاعت در حق مؤمنانِ گناهكار بر عدم سودبخشي شفاعت از غيرمؤمنان حمل مي‏شود.
ب. آيات نفي‏كننده نفع شفاعت همراه با استثنا؛ مانند آيه «يَوْمَئِذٍ لَّا تَنفَعُ الشَّفَاعَةُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ وَرَضِيَ لَهُ قَوْلاً»(طه: 109) پيش‏تر گفتيم كه اين آيات اثبات‏كننده شفاعت به اذن خداوند مي‏باشند و بر اساس اين دسته آيات، شفاعت كساني خاص براي برخي از انسان‏ها در روز قيامت ثمربخش خواهد بود.
ج. آيات نفي‏كننده نفع شفاعت از كافران. خداوند پس از تصوير گفت‏وگوي بهشتيان و كافران گرفتار در آتش، مي‏فرمايد: «فَمَا تَنفَعُهُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِينَ» (مدثر: 48) و شفاعت شفاعت‏كنندگان آنها (كافران) را سود نخواهد بخشيد! آيه مذكور منفعت شفاعت را از گروه خاصي از مجرمان (= مجرمان كافر) نفي مي‏كند نه از همه آنان، و از مفهوم كلام به دست مي‏آيد كه شفاعت براي گروهي ديگر از مجرمان سودبخش خواهد بود. اين بخش از آيات در حقيقت قرينه براي جمع بين آيات دسته اول و دسته دوم است؛ به اين صورت كه آيات نافي مطلق را براي آنكه با آيات مثبت متنافي نباشد بر نفي نفع شفاعت از كافران حمل مي‏كنيم.
نكته قابل توجه اينكه آيات نافي شفاعت از كافران في‏الجمله مثبت شفاعت نيز هستند؛ چراكه در آيه‏اي كه ذكر شد شفاعت به «الشافعين» كه فاعل است اضافه شده است و مصدر مضاف به فاعل مشعر به وقوع فعل در خارج است. بر همين اساس، عبدالقاهر جرجاني در نقد متنبي در بيت «عجبا له حَفِظَ العنانَ بأنملٍ / ماحفظُها الأشياء من عاداتها» مي‏نويسد: شايسته بود به جاي «ماحفظُها الأشياء» مي‏گفت: «ما حفظُ الاشياءِ»؛ زيرا مراد شاعر آن است كه حفظ را به صورت مطلق از سه انگشت نفي كند؛ حال آنكه اضافه كردن «حفظ» به ضمير «ها» كه فاعل است مقتضي آن است كه براي انمل حفظي را ثابت كرده باشد.44 بنابراين، تعبير «لا تنفعهم شفاعه الشافعين» دلالت مي‏كند كه شفاعتي هست، اما گروه خاصي از مجرمان ـ كه كافران باشند ـ از آن بي‏بهره خواهند بود.45 تفتازاني در دلالت آيه مزبور بر تحقق شفاعتي سودبخش درباره مؤمنان بر اين نكته تأكيد مي‏ورزد كه آيه درباره كافران است و ساختار به كار گرفته شده در آن بر سودمندي شفاعت درباره غيركافران دلالت مي‏كند. وي دلالت ساختار آيه بر سودمندي شفاعت در حق مؤمنان را اين‏گونه مدلّل مي‏كند كه آيه مزبور در مقام توبيخ و نااميد كردن كامل كافران است و اگر اين‏گونه باشد كه شفاعت درباره هيچ‏كس سودمند نباشد توبيخ و تخييب خاصي درباره كافران نخواهد بود. بر اين اساس، مقام توبيخ و تخييب كافران مقتضي نفع‏بخشي شفاعت براي مؤمنان مي‏باشد.46

پس از آنكه دانستيم قرآن مثبت شفاعت براي برخي از انسان‏ها و فرشتگان در حق برخي از بندگان است، نوبت به اين بحث مي‏رسد كه معناي شفاعت چيست و اقسام آن كدام است؟ بررسي معنا و نيز اقسام شفاعت از ديدگاه قرآن و روايات، مبحثي دراز دامن است و نياز به پژوهشي مستقل دارد كه در اين مقال مجال آن نيست. از اين‏رو، به اختصار بسنده مي‏كنيم. مهم اثبات دلالت آيات بر وجود شفاعت بود كه به انجام رسيد. به فرض اگر نتوانيم به معناي صحيح شفاعت دست يابيم مجاز به انكار شفاعت نيستيم، حداكثر بايد بگوييم: ظاهر آيات اثبات شفاعت براي افراد خاصي با اذن الهي است ولي حقيقت آن را نمي‏دانيم.
عبده و رشيد رضا شفاعت را به همان معنايي كه در حكومت‏هاي دنيايي معهود است در نظر گرفته و پذيرش آن را نشانه دست‏يابي به علم درست و شناخت مصلحت مغفول يا خروج از عدالت دانسته‏اند و به دليل آنكه چنين امري درباره خداوند محال است آن را امري محال تلقّي كرده‏اند. اشتباه ايشان در اين است كه ابتدا تصويري نادرست از شفاعت براي خود ساخته‏اند و به دنبال آن، با آنكه آيات قرآن ظهور در اثبات شفاعت دارد درصدد اثبات عدم دلالت قرآن بر شفاعت برآمده‏اند.
قطعا پذيرش شفاعت در دادگاه الهي به معناي كشف مصلحت مغفول براي خداي متعال و به دنبال آن تغيير در علم خداي متعال و يا دور شدن از عدالت نيست. شفاعت از ماده «شفع» به معناي جفت در مقابل طاق است.47 شفيع با كمك به شفاعت شونده موجب برداشته شدن عذاب از او يا ترفيع درجه‏اش مي‏شود. شفاعت تتميم سبب ناقص است؛ گويا شفيع با انضمام به سببيت ناقص كه شفاعت شونده از آن برخوردار است آن را كامل كرده و او را از عذاب مي‏رهد يا به مقامي نايل مي‏سازد.48
به طور قطع، شفيع از خداوند نمي‏خواهد كه دست از مولويت خويش بردارد و يا قوانين خود را زير پا بگذارد، بلكه به اوصافي همچون رأفت، رحمت، و بي‏نيازي خداوند متوسل مي‏شود و يا ضعف و ناتواني عبد را وسيله قرار مي‏دهد و يا آنكه ويژگي‏هايي از خود را واسطه قرار مي‏دهد تا خداوند بر مشفعٌ‏له ببخشايد و از عذاب او درگذرد و يا به او مقامي بالاتر عطا كند. شفاعت در حقيقت حكومت قانوني از قوانين الهي بر قانون ديگر است.49 و حقيقت آن ايصال نفع يا دفع شر به نحو حاكميت قانوني بر قانون ديگر است. رحمت خداوند بر عذابش سبقت دارد و با شفاعت، شفاعت‏شونده از شمول قانون عذاب خارج شده مشمول عفو و گذشت و رحمت خداوند مي‏گردد. بنابراين، شفاعت به معناي نفي مولويت خدا يا نفي عبد بودن شفاعت‏كننده نيست، بلكه شفيع كه بنده مقرّب حضرت حق است به اذن خداي متعال و بر اساس قانوني كه خود خداي متعال قرار داده به شيوه‏اي كه بيان شد، به كمك شفاعت‏شونده آمده و درباره او وساطت مي‏كند.50 علّامه طباطبائي پس از تحليل شيوايي كه از حقيقت شفاعت ارائه مي‏دهد به اين نتيجه نايل مي‏شود كه شفاعت از مصاديق قانون سببيت است و به معناي واسطه شدن سبب متوسط قريب بين سبب بعيد و مسبب آن مي‏باشد.51
از آن‏رو كه قانون شفاعت را خداوند قرار داده و مي‏داند چه كسي لياقت برخورداري از شفاعت را داشته و در نهايت با برخورداري از شفاعتي كه مقرّر كرده از عذاب رها مي‏گردد يا به مقامي بالاتر دست مي‏يابد، لازمه‏اش تغيير در علم ازلي خداوند ـ كه پديدآورندگان المنار تصور كردند ـ نمي‏باشد؛ زيرا خداوند در علم ازلي خود مي‏داند كه آن فرد شفاعت‏شونده مشمول شفاعت واقع خواهد شد. مثل اينكه كسي گناهي مي‏كند ولي خداوند در علم ازلي خويش مي‏داند كه اين فرد توبه كرده و مشمول عفو الهي خواهد شد. از سوي ديگر، چون اين شفاعت به اذن خداي متعال است هيچ منافاتي با توحيد افعالي ندارد؛ چراكه خداوند خود خواسته است از اين مجراي خاص رحمتش به بنده‏اش نايل شود، همان‏گونه كه وساطت اسباب و علل طبيعي با توحيد افعالي منافاتي ندارد؛ چراكه خداوند اين اسباب را قرار داده و اصل وجود و آثار آنها همه از خداست و به اذن و مشيت و اراده حضرت حق ـ سبحانه و تعالي ـ در مسببات تأثير مي‏گذارند. شفيع هم وقتي در دادگاه الهي شفاعت مي‏كند، چون اين شفاعتش به اذن خداست و در حقيقت، خود خداوند از وي خواسته تا براي افرادي با ويژگي‏هاي خاصي شفاعت كند، هيچ منافات با توحيد افعالي ندارد و خلاصه تمام شفاعت‏ها به خدا برمي‏گردد و به اذن و مشيت و اراده خداوند محقق مي‏شود: «قُل‏لِلَّهِ‏الشَّفَاعَهُ‏جَمِيعا.»(زمر:44)

آنچه تاكنون گفتيم معطوف به شفاعت انبيا و اولياي الهي و ملائكه از برخي بندگان خداي متعال در روز قيامت بود كه وساطت براي برداشتن عقاب يا ترفيع مقام است و از آن به «شفاعت تشريعي» تعبير مي‏شود. نوع ديگري از وساطت، وساطت در عالم تكوين براي رساندن فيض الهي‏برموجودات‏است‏كه‏به‏آن«شفاعت تكويني» مي‏گويند.
قانون علّيت از اصول مسلم عقلي است كه قرآن نيز آن را تأييد كرده است.52 هيچ پديده‏اي در عالم هستي رخ نمي‏دهد، مگر آنكه علتي آن را باعث گشته است. كوچك‏ترين حركتي كه در هستي ايجاد مي‏شود داراي علتي است. آتش علت سوزاندن است، و آب سبب رشد و نماي گياه و...، ولي مسبب‏الاسباب خداوند است و اين سلسله علت‏ها به علتي منتهي مي‏شود كه علت‏العلل است و تمام تأثيرات از اوست. اوست كه سوزاندگي را به آتش داده و آب را سبب حيات قرار داده است. اسباب و علل طبيعي در حقيقت بسان مسيرهايي هستند كه فيض خداي متعال از طريق آنها در هستي جريان مي‏يابد و اين مسيرها را خود خداي متعال قرار داده است تا از طريق اين نظام تدبير الهي بر هستي تحقق يابد. بنابراين، تمام علل و اسباب واسطه بين خداي متعال و مسببات هستند تا از طريق آنها تدبير الهي تحقق يابد و چون اين نظام را خداوند قرار داده است، اين وساطت تكويني نيز به اذن خدا مي‏باشد. در برخي آيات قرآن بر اين وساطت نيز «شفاعت» اطلاق شده است.
پديدآورندگان المنار هرچند اصل علّيت را پذيرفته‏اند،53 ولي كاربرد شفاعت در وساطت در عالم تكوين در كاربردهاي قرآني اين واژه را نمي‏پذيرند؛ زيرا ايشان اصل دلالت آيات شفاعت بر تحقق شفاعت را ـ كه شفاعت تكويني را نيز شامل مي‏شود ـ منكرند. در اين قسمت، آيات دال بر اين نوع شفاعت و نيز دلالت آنها را به اختصار بيان مي‏كنيم:

«إِنَّ رَبَّكُمُ اللّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَي عَلَي الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الأَمْرَ مَا مِن شَفِيعٍ إِلاَّ مِن بَعْدِ إِذْنِهِ ذَلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ أَفَلاَتَذَكَّرُونَ» (يونس: 3)؛ همانا پروردگار شما خداي يكتاست كه آسمان‏ها و زمين را در شش روز (شش دوره) بيافريد، آن‏گاه بر عرش ـ مقام فرمان‏دهي بر جهان هستي ـ برآمد. كار [جهان] را تدبير مي‏كند. هيچ ميانجي و شفيعي نيست، مگر پس از خواست و فرمان او. اين است خداي، پروردگارتان، پس او را بپرستيد. آيا ياد نمي‏كنيد و پند نمي‏گيريد؟
خداي متعال در اين آيه شريفه آفرينش آسمان‏ها و زمين را در دوره‏هايي معين مطرح كرده و سپس تكيه خداوند بر عرش را بيان مي‏كند، و آن را با تدبير امر تفسير مي‏نمايد: «يُدَبِّرُ الأَمْرَ» و در ادامه، وجود شفيعي به غير اذن خدا را منتفي اعلام مي‏كند.
سياق آيه شريفه نشان مي‏دهد مراد از شفاعت، در عبارت «مَا مِن شَفِيعٍ إِلاَّ مِن بَعْدِ إِذْنِهِ» شفاعت در تكوين باشد؛ چراكه پيش از آن تدبير آسمان‏ها و زمين مطرح شده است. خداي متعال با عبارت «يُدَبِّرُ الأَمْرَ» اين حقيقت را بيان مي‏كند كه تدبير عالم به دست خداست و خداوند بدون كمك گرفتن از كسي آن را تدبير مي‏كند و در ادامه نقش وسائط در تدبير را بيان مي‏كند كه وساطت آنها به اذن خداست و خداوند آنها را واسطه قرار داده است و اين منافاتي با ربوبيت خداي متعال ندارد. بنابراين، ربوبيت استقلالي از آن خداست و هيچ‏كس مستقلاً تأثيري در عالم وجود ندارد و حقيقت توحيد در تدبير همين است و در عين حال، اسباب تكويني به اذن خداي متعال در هستي نقش وساطت در ايصال فيض خداوند را ايفا مي‏كنند و به تسبيب الهي ايفاي نقش مي‏نمايند.54

«اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَي عَلَي الْعَرْشِ مَا لَكُم مِن دُونِهِ مِن وَلِيٍّ وَلَا شَفِيعٍ أَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ»(سجده: 4)؛ خداست آنكه آسمان‏ها و زمين و آنچه را ميان آنهاست در شش روز (دوره) بيافريد، سپس بر عرش ـ مقام فرمان‏روايي بر جهان آفرينش ـ برآمد، شما را جز او هيچ سرپرست و كارسازي و هيچ شفيعي نيست. آيا ياد نمي‏كنيد و پند نمي‏گيريد؟
همان‏گونه كه در آيه پيشين توضيح داديم، مراد از «استوي بر عرش»، تدبير عالم هستي است و عبارت بعدي در مقام نفي قيام هستي به غير خدا و شفاعت غير خدا در تدبير آن است. روشن است كه در اين آيه شريفه مراد از شفاعت، شفاعت تكويني و يا اعم از شفاعت تكويني و تشريعي است، گو اينكه تناسب سياق با شفاعت تكويني بيشتر است.55 با توجه به آياتي كه شفاعت به اذن الهي را براي غير خدا اثبات مي‏كنند، اين آيه شريفه بر نفي شفاعت و وساطت مستقل غير خدا در هستي حمل مي‏شود.

«اللّهُ لاَ إِلَـهَ إِلاَّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لاَ تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلاَ نَوْمٌ لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ مَن ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلاَ يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلاَّ بِمَا شَاء وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَلاَ يَؤُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ.» (بقره: 255)
عبارت «مَن ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ» در آيه مزبور با توجه به سياق آيه شريفه بر شفاعت تكويني دلالت مي‏كند؛ زيرا آيه مزبور پس از بيان انحصار حيات و قيوميت در خداي متعال56 مي‏فرمايد: «لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ.»در اينجا اين سؤال مطرح مي‏گردد كه اگر قيام همه موجودات به خداي سبحان است و همه چيز از آن خداست و در نتيجه، ذات و اوصاف موجودات و نيز آثار آنها قائم به حق ـ سبحانه و تعالي ـ است، پس اسباب و علل طبيعي چه كاره‏اند؟ جمله بعدي آيه، يعني«مَن ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ» در حقيقت، پاسخ به اين سؤال است؛ چراكه اسباب و علل به اذن الهي عمل مي‏كنند و تصرف آنها در هستي با اذن خداوند به منظور وساطتشان در مورد مسبباتشان است و حقيقت شفاعت كه وساطت در رساندن خير و دفع شر است بر اسباب و علل طبيعي نيز منطبق است و چون اين امر به اذن الهي است، هيچ منافاتي با ربوبيت مطلقه خداي متعال ندارد. آري، اگر تأثير اين علل استقلالي بود و نه به اذن خدا، با ربوبيت خداوند منافات داشت، در حالي كه اصل وجود آنها متقوم به خدا و اثري كه مي‏گذارند به اذن و مشيت حضرت حق ـ جلّ و علي ـ مي‏باشد.57
بنابراين، از نظر قرآن شريف شفاعتْ مطلق وساطت را شامل مي‏شود، چه وساطت در عالم تكوين براي رساندن فيض وجود بر مخلوقات باشد و چه وساطت در روز قيامت براي رساندن رحمت الهي به برخي از بندگان خداي سبحان.58

1. شفاعت يكي از اصول اعتقادي مسلم اسلامي و مورد پذيرش تمام فرقه‏هاي مسلمانان است، ولي عبده و رشيد رضا شفاعت را مستلزم تغيير علم ازلي خداوند دانسته و در نتيجه، شفاعت را امري محال و آيات قرآن را به طور كلي نافي آن مي‏دانند.
2. عبده و رشيد رضا آيات مربوط به شفاعت را به سه دسته تقسيم كرده‏اند: الف. آيات نافي شفاعت به صورت مطلق؛ ب. آيات نافي سودمندي شفاعت؛ ج. آيات همراه با استثنا با تعابيري همچون «إِلاَّ بِإِذْنِهِ.»به نظر ايشان، آيات دسته سوم نيز نافي شفاعت است و استثنا فقط دلالت بر اين مي‏كند كه آنچه پيش‏تر بيان شده به مشيت الهي است.
3. آيات قرآن در ارتباط با نفي و اثبات شفاعت به سه دسته تقسيم مي‏شوند: الف. آيات نافي شفاعت كه خود اين آيات دو دسته‏اند: دسته‏اي شفاعت را به طور كلي نفي مي‏كنند و دسته‏اي فقط شفاعت كافران و بت‏پرستان را مردود مي‏دانند. ب. آيات مثبت شفاعت خداي متعال؛ ج. آيات نافي همراه با استثنا به اذن خدا و امثال آن.
4. آيات همراه با استثنا بر خلاف ادعاي المنار مثبت شفاعت به اذن خدا براي برخي از انسان‏ها مي‏باشد كه مورد رضايت خداي متعال هستند، و راه جمع بين اين آيات و آياتي كه به طور مطلق شفاعت را نفي مي‏كنند حمل آيات مطلق بر شفاعت بدون اذن خداي متعال است.
5. آيات نافي فايده شفاعت به سه دسته تقسيم مي‏شوند: الف. آياتي كه به صورت مطلق فايده شفاعت را نفي مي‏كنند؛ ب. آياتي كه همراه با استثنا نفع شفاعت را نفي مي‏كنند؛ ج. آياتي كه ثمربخشي شفاعت براي كافران را نفي مي‏كنند. اين دسته مثبت نفع شفاعت برخي براي برخي ديگر به اذن الهي و با شرايطي خاص است و شفاعت به غير اذن الهي را نفي مي‏كند.
برخي از آيات دسته دوم در عين نفي نفع شفاعت از كافران، با توجه به قواعد ادبيات عرب، وجود شفاعت براي برخي را اثبات مي‏كنند.
6. شفاعت قانوني حاكم بر قوانين مجازات مجرمان است كه خود خداي متعال مقرّر كرده است. بنابراين، شفاعت نفي مولويت‏خداوند و عبوديت شفيع نيست، بلكه شفيع ويژگي‏هاي خداي متعال يا خود يا كسي را كه مي‏خواهد برايش شفاعت كند واسطه قرار مي‏دهد تا خداوند بر وي ببخشايد يا مقامش را فراتر برد.
7. در برخي از آيات قرآن درباره اسباب و علل طبيعي نيز شفاعت به كار رفته است. بنابراين، از آيات قرآن دو نوع شفاعت استفاده مي‏شود: الف. شفاعت تشريعي كه به معناي شفاعت در مرحله مجازات است؛ ب. شفاعت تكويني كه به معناي شفاعت و وساطت اسباب و علل براي رسيدن فيض خداي متعال به مسببات است.

ـ ابن كثير دمشقى، اسماعيل، تفسير القرآن العظيم، بيروت، دار الاندلس، بى‏تا.
ـ ابوحيان اندلسى، محمّدبن يوسف، بحر المحيط، بيروت، دارالفكر، 1412.
ـ اندلسى، ابن عطيه، المحرر الوجيز فى تفسيرالكتاب العزيز، بيروت، دارالكتب العلمية، 1413.
ـ ايجى، عبدالرحمن‏بن احمد، المواقف فى علم‏الكلام، بيروت، عالم‏الكتب، بى‏تا.
ـ باقرى، على‏اوسط، «المنار و تفسير آيات بيانگر معجزات»، معرفت83 آبان 1383، ص 17ـ23.
ـ ـــــ ، «نقد و بررسى تفسير رشيدرضا از آيه ولايت»، معرفت 48 (آذر 1380)، ص 69ـ73.
ـ بحرانى، على‏بن ميثم، قواعد المرام فى علم‏الكلام، قم، مطبعة مهر، 1398ق.
ـ بغوى، حسين‏بن مسعود، معالم التنزيل فى التفسير و التأويل، بيروت، دارالفكر، 1422.
ـ تفتازانى، مسعودبن عمر، شرح المقاصد، قم منشورات الرضى، 1409.
ـ ثعالبى، عبدالرحمن بن محمّد، جواهر الحسان فى تفسير القرآن، بيروت، دارالكتب العلميه، 1416.
ـ جرجانى، عبدالقاهر، دلائل الاعجاز، قاهره، مطبعة المدنى، 1413.
ـ جرجانى، على‏بن محمد،، شرح المواقف، قم، منشورات الشريف الرضى، 1325ق.
ـ جوادى آملى، عبداللّه، تسنيم: تفسير قرآن كريم، قم، اسراء، 1381.
ـ حقى بروسوى، اسماعيل، تفسير روح البيان، بيروت، دار احياء التراث العربى، 1405، ط. السابعة.
ـ رشيدرضا، محمّد، تفسير القرآن الكريم (تفسير المنار)، بيروت، دارالمعرفة، 1414.
ـ سبحانى، جعفر، منشور جاويد، قم، دارالقرآن الكريم، 1410.
ـ سمرقندى، نصربن محمد بن احمد، تفسير القرآن‏الكريم «بحرالعلوم»، دراسة و تحقيق عبدالرحيم احمد الزقة، بغداد، مطبعة الارشاد، 1405.
ـ شريف مرتضى، رسائل الشريف المرتضى، المجموعة الاولى، قم، دارالقرآن الكريم، 1405.
ـ طباطبائى، سيد محمّدحسين، الميزان فى تفسير القرآن، قم، اسماعيليان، 1393ق، ط. الثالثة.
ـ طبرسى، فضل‏بن حسن، مجمع‏البيان لعلوم القرآن، بيروت، دارالمعرفة، 1408، ط. الثانية.
ـ طبرى، محمّدبن جرير، جامع البيان عن تأويل آى‏القرآن، بيروت، دارالكتب العلمية، 1420، ط. الثالثة.
ـ فراهيدى، خليل‏بن احمد، كتاب العين، تحقيق مهدى مخزومى و ابراهيم سامرائى، قم، اسوه، 1414.
ـ قرطبى، محمّدبن احمد، الجامع لاحكام القرآن، بيروت، داراحياء التراث العربى، 1416.
ـ محقق حلّى، المسلك فى اصول‏الدين، تحقيق رضا استادى، مشهد، مؤسسة الطبع و النشر فى الاستانة الرضوية، 1414.
ـ مصباح، محمّدتقى، معارف قرآن (خداشناسى)، قم، مؤسسه درراه حق، 1367.
ـ مكارم شيرازى، ناصر و همكاران، پيام قرآن، قم، مدرسة الامام اميرالمؤمنين ع، 1370.
ـ ـــــ ، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلامية، 1374.
ـ ميبدى، رشيدالدين، كشف الاسرار و عده‏الابرار، تهران، اميركبير، 1371، چ پنجم.